فرش ملایر (نام پیشین آن دولت آباد بوده)
ملایر در جنوب استان همدان واقع است و از مشرق به اراک محدود می باشد. مورخان در مورد وجه تسمیه ملایر گفته اند که در زمان مادها در این منطقه با روشن کردن آتس برروی تپه ها اخبار را به سایر نقاط می رسانده اند و از این رو منطقه به «مل اگر» یا تپه آتش موسوم گشته است لیکن بنای شهر از قدمت دیرینه ای برخوردار نیست و مقارن با حکومت فتحعلیشاه قاجار بنا شده است. آمار استان از وجود ۱۴۸۵۴ دستگاه دار قالی خبر می دهد.
قالیهای ملایر در میان قطعات مرغوب همدان جای دارند. شایان توجه است که قالی های ملایر در شمال غرب این ناحیه، (پیرمیشین)، تهیه می شوند. کیفیت قطعات قدیمی این ناحیه قابل مقایسه با قالیهای سنه می باشند. تعداد کمی از قطعات بسیار مرغوب «میشین ملایری» همچنان به بازار عرضه می شوند.
شهرستان ملایر و بخشها و روستاهای تابعه آن یکی از مراکز پر اهمیت تولید فرش در این استان است. فرشهای این ناحیه خاصه آنهای که قدمت بافت بیشتری دارند همواره در بازارهای داخل و خارج از شهرت خوبی بهره داشته اند. در مناطق شمالی و شرقی آن مانند حسین آباد، جوکار اکثراً فرش های یک پوده و با گره ترکی و در طرح شکسته با طرحهای هراتی و ایلیاتی که از نقشهای کردی و قفقاز نشأت می گیرند بافته می شوند در حالی که بافندگان مناطق جنوبی ملایر سنتهای بافندگی مناطق فارس زبان از جمله استعمال گره نامتقارن و کاربرد دو نخ پود و نقشه های متداول در فراهان و ساروق را پیروی می کنند. قرمز و آبی تیره و زرد کمرنگ به صورت رنگهای غالب در فرش های این ناحیه دیده می شوند. در میان مراکز بافندگی جنوب ملایر روستاهای جوزان – علمدار – میشن – مانیزان شهرت بیشتری دارند در حسین آباد وجوکار فرش هایی با طرح هراتی می بافند. اشکال ترکیب دهنده نقش هراتی در این فرشها در ابعاد کوچکی طراحی می شوند. طراحان نقش قالی این نوع طرح مینیاتور هراتی را اصطلاحاً ریزه ماهی می خوانند. فرش های حسین آباد اغلب در اندازه های ذرع و نیم و دو ذرعی و همچنین کناره و اغلب با بافت متوسط به بازار عرضه می شوند. متن این فرش ها اغلب به رنگ قرمز درخشان و حاشیه پهن آنها به رنگ سفید عاجی است.
فرش های جوکار مشابه به بافت حسین آباد است با این دو تفاوت که اولاً در متن این فرش ها نقش ترنج کوچکی دیده نمی شود و ثانیاً بافت آنها در مجموع شسته رفته تر از حسین آباد بوده و با الیاف بهتری بافته شده اند. حاشیه هر دو نوع فرش مزین به طرح شیر و شکری است.
مانیزان از جمله مراکزی بوده که همواره به لحاظ تولید محصولات خوب معروف بوده است اسلیمی لچک ترنج با متن افشان و نقشه گل رزی آن مشهور است. دهات گرجایی، بیغش،
حمزه لو، میشین از جمله دهات معروف بعد از جوزانند که اولی و دومی به ترتیب داشتن طرحهای گل رزی وگردان و انگوری بزرگ مشهورند.
قالیهای ملایر با سه ترنج مرکزی بی شباهت به سبک قفقازی نیستند و در منطقه به آنها ارمنی باف نیز گفته می شود و این بخاطر اعزام اجباری ارمنیان ایروان در قرن هفدهم به منطقه و اسکان آنان در این ناحیه است.
توسک نیز به تولید قالیهای نقش برجسته ذرع و نیم و پادری و پشتی مشهور است. در جاده اراک از ملایر به طرف اراک روستای پری در حال حاضر معروفترین ذرع و نیم و تودری را تولید می کند و نقشه چاپی پری سیمای قالیبافی شهری ملایر و برخی روستاها شباهت بسیار به قالیبافی حوزه ساروق و اراک دارد. علت این امر به احتمال زیاد آنست که شروع قالیبافی در این شهر جدید التأسیس همزمان با شروع قالیبافی در شهر اراک بوده است، بدین معنی که به هنگام ایجاد شهر، برخی از صنعتگران و هنرمندان مختلف را از سایر شهرستانها به اراک و ملایر آورده اند. در میان این صنعتگران قالی باف از کرمان و کاشان و سایر مناطق قالی بافی افرادی وجود داشتنه اند. بعدها نیز حضور تجار خارجی از منطقه اراک و ساروق و رواج نقشه های گل فرنگ و گوبلنی و کف ساده منطقه ملایر را نیز بی نصیب نگذاشت.
با از بین رفتن شرکتهای خارجی، عمده قالی بافی ملایر به روستاها منتقل گردید ۸۰درصد قالی بافان ملایر در روستاهایی زندگی می کنند که در برخی از آنها از گذشته قالی بافی وجود داشته است. بافت قالیهایی با نام شاپوری در روستاهای جوزان و مانیزان تحت تأثیر قالیهای ساروق در منطقه رواج داشته است. فرشهای مناطقی نظیر جوزان، طایمه و کسب و ننج تا مدتها بعد نیز تاحدود زیادی توانست شهرت و اعتبار قالی بافی منطقه را به خوبی حفظ کند.
امروز فرشهای زیبای گذشته جوزان غالباً تبدیل به پشتی های کوچک و نهایتاً زرع و نیم شده اند و قالیچه های بوته ای طایمه را به ندرت می توان سراغ گرفت، ولی هنوز قابلیت تولید فرشهایی ظریف و محکم با رنگهای شاد و زیبا را در منطقه کاملاً می توان مشاهده کرد. روستاهای کسب و ننج تولید کننده فرشهای بزرگند ولی این فرشها متأسفانه علیرغم تولید فرشهای خوب به علت استفاده بیش از حد از رنگ قرمز (هم برای متن و هم برای حاشیه) و عدم دقت در وضوح و روشنی سیمایی مغشوش دارند.
نقشه ماهی و چهار چنگ مربو ط به این مناطق و روستای حسین آباد شامو و همچنین روستای مهدی آباد است. نقشه های متداول منطقه عبارتند از : چگینی – جوزانی – حاج خانمی – اقدسی – حسن آبادی – گلدانی – شکارگاهی – چهار فصل – خشتی – مستوفی – ماهی – چهار چنگ – لیلی – شال بافی – شاه عباسی. بطور کلی فرش ملایر بخشی متأثر از همدان و حومه و بخشی متأثر از فرشهای ساروق است.
فرشهای نوع اول یک پوده و ضخیم و فرشهای نوع دوم که فرش جوزان و سپس مانیزان بهترین نماینده آن است فرش دو پود و ریز باف تر است و فرشهای ریز باف تجاری متعلق به روستاهای داویجانی، حمزه لوی علیا و سفلی است.
غیر از مناطق حوزه ساروق فرشها غالباً از روی اورنگ (واگیره) یا ذهنی بافته می شود.
مشخصات کلی قالی بافی منطقه ملایر
ابعاد: بیشتر قالیهای کوچک در اندازه های ۲/۲۵/۱ متر و تعداد کمی قالی نیز در اندازه های ۳۲ و ۴۳ متر (برای فرش کردن منازل) بافت می شوند.
رنگها: قالیهایی با رنگ آمیزی موزون و هماهنگ که در آنها از قرمز و آبی بیش از هر رنگ دیگری استفاده شده است.
نقشها: مدال دو نیم شده یا (نیمه مدالی) که با طرح بوته ای در زمینه ای بارنگهای روشن تزئین می شود. از نقش نخل و گل با رنگها و در اندازه های گوناگون برای زمینه و حواشی استفاده می شود.
ساختار اولیه: تار و پود عمدتاً از جنس پنبه می باشند.
گره: بسته به کیفیت قالی، تعداد گره ها بسته به مقتضای درشتی یا ظرافت بافت، متفاوت است.
قطعات قدیمی و نادر تقریباً همیشه بالاترین رقم گره را دارا هستند.
پرز: کیفیت پشم در قالی های مختلف بسیار متفاوت است. پرز قالی را نیمه بلند تا بلند
می چینند.
کیفیت: قالیهایی با کیفیت گوناگون برای استفاده در منازل تا قطعات با ارزش و مرغوب.
قالیهای میشین ملایر حتی امروزه دارای کیفیتی عالی هستند. قطعات قدیمی نادر ملایر گرانبها و اغلب در گالریها و فروشهای فوق العاده یافت می شوند.