در اینجا میخواهیم درباره طرح های رایج فرش در استان خراسان، مطالبی را توضیح دهیم.
در قالیهای بسیار زیبای خراسان، که مربوط به آخر قرن هجدهم و نوزدهم میلادی هستند، یکی از طرح های رایج فرش ، نقش مرکزی است. بدین معنی که مؤثرترین عناصر تزئینی نقش، در مرکز قالی جمع شده و زمینهی خالی، عنصر رنگی متضادی را پدید میآورد. با این حال، اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، قالیهای دیگری نیز بافته شدند که نقشهای تکراری آن، به گونهای متجانس، تمام سطح زمینه را میپوشاند. گفتنی است که عریضترین حاشیه را در قالی مشرق زمین، در این قالیها شاهد هستیم.
به تبع ابعاد قالی، قدیمیترین قالیهای خراسان، در مرکزشان دارای یک یا چند ترنج چند قسمتی هستند که شکل آنها متغیر است. این ترنجها دایرهای، لوحی به شکل سپر و یا به شکل لوزی هستند. همچنین در این قالیها معمولاً شاهد پردههایی هستیم که حاشیهی قالیهای قدیمی را برایمان تداعی میکنند. با این تفاوت که صفحات منقوش در قالیهای قدیمی، در برگیرندهی کتیبه، خطوط، غزلیات و اشعاری هستند که در شأن قالیها سروده شده اند، حال آنکه این پردهها، در قالیهای جدید، بیشتر مواقع، صرفا تزئینی هستند.
در این قالیها، گلدانهایی به سمت بالا یا پایین بافته شده، و در چهار گوشهی زمینه، چهار عدد لچک وجود دارد که آنها نیز تقسیمات زیادی دارند.
قسمتی از زمینه که توسط ترنج یا گلدانهای گل و یا کتیبه اشغال شدهاست، آزاد میماند و یا اینکه مزین به چند برگ الوان میشود که در کنار ترنج قرار میگیرند.
حاشیهی قالی نیز، دارای طرازهایی با خطوط سینوسی شکل تزئین شده که در هر خم آنها، یک گل کوچک پنج پر قرار دارد. این طرح – که ما آن را طراز خراسان مینامیم – معمولاً در قابهای ثانوی حاشیه ظاهر میشود. قاب اصلی که معمولاً دارای طرح ثابتی نیست، بر حسب مورد شامل یک نقش هراتی، چند نوع بته ( طرح کشمیر) یا برگ میباشد.
علاوه بر این قالیهای قدیمی خراسان، قالیهای دیگری را نیز می بینیم که مربوط به همین عنصر هستند. این قالیها را شکارگاه مینامند و دارای صحنههایی از شکارگری هستند. شامل تصاویری از سوژههای در حال حرکت ( حیوانات در حال دویدن یا پرندههای درحال پرواز) که به وضوح در زمینهی ساده و یکنواخت قالی، جلوه میکنند.
درقالیهای خراسان یکی از طرح های رایج فرش دارای نقش ترنج مرکزی و تصاویر انسانی و حیوانی بودند، همراه با تحولات و توسعهی مداوم، به تدریج در حال فراموشیاند و جای خود را به قالیهایی میدهند که به ندرت نقوش مرکزی را حفظ میکنند. بدین معنی که در آثار خلق شدهی نوین، نقش واحدی را به تناسبهای محدودتری که در تمام سطح قالی تکرار شدهاست ترجیح میدهند. نقش بته را نیز بطور معمول و متداول در قالیهای این منطقه میبینیم والبته خیلی به ندرت شاهد نقش میناخانی نیز هستیم.
عرض حاشیهی زیبا، و نقشین قالیهای خراسان، به یک متر میرسد. البته گفتنی است که نقش مسلط، به خصوص در قابهای ثانوی این حاشیه، نقش طراز خراسان است. برعکس، قاب اصلی این حاشیهها در قالیهای گوناگون دارای نقش های متفاوتی هستند. البته در بعضی از قالیهای قدیمی خراسان، در همین قاب اصلی، غالباً به گونههایی از این طراز برمی خوریم که از سه خط به شکل سینوس تشکیل شده است. این خطوط نسبتاً عریض هستند و همدیگر را قطع میکنند.
برخی از این طرح ها را میتوان برای فرش کاشان استفاده نمود.