مشهد در شمال شرقي ايران قرار دارد و مركز استان خراسان است. شهر مشهد در جلگه اي بين دو رشته كوه بينالود و هزار مسجد واقع شده است اين شهر مدفن امام هشتم شيعيان جهان امام رضا(ع) است كه ميليون هازائر ارادتمند به اين شهر سفر مي كنند كه خود تاثيرات بسزائي در رونق معاملات بازار داشته است . اينك مشهد را ميتوان از مراكز مهم فرشبافي ايران و جهان بشمار آورد. مشهد از قديم به داشتن بيشترين تعداد فرشبافان و دستگاههاي بافند در بين شهرهاي ايران مشهور بوده اينك در كارگاههاي خصوصي و عمومي قاليبافي مشهد انواع طرحهاي زيبا و اصيل مانند لچك ترنج و افشان و زير خاكي و شيخ صفي وقاليچه هاي جانمازي بافته مي گردد و طراحان چيره دست حرفه شان را به عنوان هنر وصنعت ارج مينهند ودر كار فرشبافي همواره براي اعتلا هنر خويش تلاش ميكنند در فرشهاي مشهد رنگها نيز از ثبات كافي برخوردارند رنگهاي لاكي تيره و سورمه اي از رنگهاي مورد علاقه بافندگان مشهدي است مايه هاي روشن و رنگهاي سبز وزرد و نارنجي و سفيد نيز كاربرد دارند در بافت قاليهاي مشهد از گره تركي و فارسي استفاده ميشود .در فرش مشهد پرزها بلند چيده ميشوند وبه عبارتي پرگوشت ترند در نتيجه قاليهاي مشهد دوام ونرمي دلپزيري دارند كه سبب ميشوند تا پس از مدتها استفاده از آن به هنگام فروش نيز سودي نصيب فروشنده ميشود .
- مهمترين مراكز قاليبافي مشهد:
از مهمترين مراكز قالي بافي حومه مشهد مي توان از طرقبه ، جاغرق ، شانديز ، زشك و نوغند نام برد .
دوران اوج هنر و صنعت فرش مشهد و علل ضعف و افول اين هنر در سالهاي اخير
طي گفتگويي با آقاي احمد بزمي از توليدكنندگان برتر خراسان و مشهد و شاگرد استاد صابر ايشان دربارة فرش مشهد و دوران طلايي آن و همچنين علل ضعف اين صنعت در سالهاي اخير براي ما توضيحاتي دادند كه توجه شمار را به آن جلب مي كنم :
ايشان بيان كردند كه قبل از انقلاب (اوايل دوره پهلوي) فرش خراسان و بخصوص فرش مشهد يكي از بهترين فرشهاي ايران بود و دليل و مدرك آن را قاليهاي بازمانده كه در موزه هاي دنيا نگهداري مي شوند عنوان كردند .
همچنين در گذشته افرد نامي و مشهوري همچون عبدالمحمد عمواوغلي ، عليخان عمو اوغلي ، محمد ابراهيم مخملباف ، خليل خديوي و … كار توليد فرش را در اين منطقه به عهده داشتند كه در هيچ جاي ايران اين همه افراد معتبر و نامي را در يكجا نداشته ايم .
از نظر مواد اوليه و رنگرزي استان خراسان خود كفا بوده و بهترين كيفيت را در طول زمان داشته است.
وي دلايل ضعف تدريجي اين هنر و صنعت را بدين شرح بيان نمودند :
۱ـ فرزندان توليدكنندگان فرش خراسان (كه در بالا به آنها اشاره شد) با ديدن مشكلات و سختي هايي كه بر پدران خود ديده بودند هيچ تمايلي به ادامه كار پدر نداشتند گويي كه بعضي از پدران آنها با آن همه اسم و رسم در پايان عمر خود ريالي نداشتند .
۲ـ وضع قوانين دست و پا گير و همچنين وضع مالياتهاي بسيار سنگين كه نتيجه آن فشار به توليد كننده مي باشد باعث شد كه كارگاههاي متمركز در اين منطقه جمع و به صورت پراكنده اي در درون اطاقهاي بدون نور و غير بهداشتي به ادامه كار بپردازند.
۳ـ پايين آمدن سطح درآمد توليد كنندگان باعث شد كه براي به صرفه در آمدن توليدات كيفيت تنزل يابد .
۴ـ نبود مسئولين دلسوز و كار آشنا براي احياي اين هنر و صنعت و ضعف مديريتي بخصوص در سطح استان پهناور خراسان .
- نام آوران و توليد كنندگان فرش مشهد:
متاسفانه نامي از بافندگان هيچ گاه برده نمي شود زيرا آنچه كه بر روي فرش مي ماند و مي آيد نام شركت توليدي مي باشد بنابراين نامي از آنها در اختيار نيست؛ اما مي توانيم از توليد كنندگان معروف و معتبر مشهد به محمد عمواوغلي، عبدالمحمد عمواوغلي، عليخان عمواوغلي، محمد ابراهيم مخملباف، حاج علي خامنه اي، عباسقلي صابر، حاج غلامرضا اخوان نساج، حاج علي مدد، شيخ بورنگي، حاج عبدل مومني، خليل خديوي، حيدر پور كافي، كاظم ششكلاني، قاضي خاني، محمد مهدي مخملباف، محمد رضا مخملباف، فكور نيشابوري، احمد بزمي و مرحوم زرينه اشاره كنيم كه برگزيده اي از توليد كنندگان معاصر قالي مشهد هستند. از ميان اين عزيزان برادران عمواوغلي (بخصوص عبدالمحمد عمواوغلي)، عباسقلي صابر، حاج علي خامنه اي، محمد ابراهيم مخملباف، كاظم ششكلاني و فكور نيشابوري از بافندگان صاحب نام هستند. تعدادي از قاليهاي عمواوغلي، استاد كار بافنده، در موزه فرش ايران موجود است. بي ترديد دستبافته هاي كارگاه عمواوغلي در شمار نفيسترين قاليهاي زمان معاصر محسوب مي گردند .
- طراحان فرش مشهد :
طراحان برجسته فرش خراسان و بخصوص فرش مشهد عبارتند از :
عليپور ، ميرزا حسن زرين كلك ، ميرزا حسن طرحچي ، علي اكبر طرحچي ، ميرزا محمد طرحچي ، سيد محسن صانعي ، احمد بهبودي ، عبدالحميد صنعت نگار ، محمد حسن شهيدي ، محمد شالبافان ، حاج سيد مهدي جواهر قلم ، حاج سيد مهدي يزدي ، حاج اسماعيل ايراني ، محمد حسيني ، اصغر زردمند ، محمد حسين فخرالواعظين مهدوي علي اصغر مهدوي ، مرتضي مهدوي ، حميد رضا مهدوي ، شهرام مهدوي ، شاهرخ مهدوي ، علي رضا مهدوي و عباس برزگر.
- طرح و رنگبندي :
الف) شاخصهاي طرحهاي مشهد عبارتند از :
- سپه داري يا سپه سالاري (كه در ديد اوليك لچك ترنج مي باشد)
- شيخ صفي يا شاه صفي
- كوزه كناني (افشاني است كهداراي گلداني مي باشد)
- ساموراد (فرشهايي كه به سفارش دكتر ساموراد بافته شده اندكه به اين نام معروف شده )
- افشان گل ريز (كه به افشان عمواوغلي معروف است)
- افشان گل درشت (كه به افشان شاه عباسي معروف است)
- افشان بندي – سراسري
- لچك ترنج كه خود انواع مختلفي را شامل مي شود :
۱-۸ لچك ترنج شاه عباسي
۲-۸ لچك ترنج اسليمي
۳-۸ لچك ترنج كف ساده گل فرنگ
۴-۸ لچك ترنج سعدي ( البته مود بافته مي شده )
۵-۸ لچك ترنج حيواندار
۶-۸ لچك ترنج با نقش جنگل و حيوان
۷-۸ لچك ترنج درختي
۸-۸ لچك ترنج افشان
۹-۸ لچك ترنج دسته گلي (كه بسيار كم بافته شده)
۹- طرحهاي تصويري و شكار گاه (كه البته در قاليهاي معاصر مشهد به ندرت بافته مي شوند )
ب) رنگبندي و رنگهاي بكار رفته و تعداد آنها :
شاخص رنگ بكاررفته در قالي خراسان و مشهد لاكي آن است كه فرشبافي استان خراسان را با رنگ لاكي آن مي شناسند . قرمز دانه اي كه در خراسان توليد مي شود منحصر به فرد است ( البته در كرمان قديم مرحوم ارجمند هم از اين قرمز دانه استفاده مي كردند ) به مرور زمان سورمه اي كه از نيل استفاده مي شد به بازار عرضه شد و بعد از انقلاب به دليل درخواست بازار فرشهايي با زمينه كرم هم توليد شد .
اما به طور كلي رنگهايي كه در فرش مشهد استفاده مي شوند عبارتند از: لاكي، عنابي، كرم، انواع سبز، آبي، سرمه اي و قهوهاي . متاسفانه انواع رنگهاي صورتي و زرد در طرحهاي گل فرنگ به سبك تبريز نيز مورد استفتده قرار مي گيرد كه هيچگونه تناسبي با طرحها و رنگهاي قالي اصيل مشهد و حتي خراسان ندارد.