نقوش محرمات

در مورد نقش محرمات شاید بتوان گفت از قدیمی ترین نقشه های مورد استفاده در انواع منسوجات به ویژه فرش بافی ایران بوده است . علی حصوری در مورد این نقش می نویسد : « قبل از دوره مغول تنها نقشه یی که بتوان با اطمینان از آن سخن گفت محرمات است . محرمات نقشهی بسیار ساده ی است . تقسیم یک سطح به نوارهای لاریک چه راست جه مورب ، کار مشکلی نیست . نام محرمات که هیچ ربطی به ماده محرم ندارد  و در پاکستان مهرمت تلفظ می شود نشان می دهد که احتمالا نوارهای باریک محرمات با مهر قبل از سلام به معنی دعا مربوط است . در زبان ساسانی مهر به معنی دعا است . این واژه در مازندران باقی مانده است. در اوستا MATRA تلفظ می شده و واژه ی «منتر»(افسون شده )در فارسی هم همان است . ظاهرا در ایران برای رد گم کردن ، شکل مهر را در کلمه عوض کرده و به محرم ارتباط داده اند تا مورد ایراد واقع نشود .»

سیروس پرها م در خصوص نقش محرمات توضیحات دیگری اضافه می نماید که در پیگیری ریشه های تاریخی این نقش کمک مؤثری می نماید :

« تارخچه و اصل اشتقاق لفظ محرمات و سبب اطلاق آن به نقش قالی راه راه معلوم نیست پس از اسلام پارچه های راه راه را محرمات خوانده اند و در کشمیر که از دیر باز زیر نفوذ فرهنگی ایران زمین بوده است به پارچه و شال ترمه راه راه « مهرمت  ( Mahrmant ) » می گویند و چنین هم می نویسد . فرش و پارچه راه راه را « عتابی » و « الیجه » نیز می خواندند . اصل اشتقاق الیجه معلوم نیست و لی عتابی از محله ی عتابیه ی شهر موصل اشتقاق یافته که فرش ها و پارچه های محرمات عالی از آنجا صادر می شده است .  اگر املاء و تلفظ واژه محرمات ( Maharamat ) باشد می تواند از پارچه های راه راه سبز و سیاه که در مراسم عزاداری ماه محرم  به کار می رفته گرفته شده باشد و اگر « مهرمت »درست باشد کندو کاو بیشتری باید کرد .قراین و شواهد تاریخی حکایت از آن می کند که نقش محرمات یکی از کهنه ترین نقش های  فرشبافی ایرن است . پارچه هایی به نقش محرمات از سده های چهارم و پنجم هجری از طبرستان و مازندران باقی مانده و ظرف های سفالین لعاب دار به همین نقش از همین دوران – تا اواخر سده ششم – از آمل و ساوه . در صنعت ابریشم بافی پر رونق گرگان و طبرستان سده های چهارم تا ششم ،‌ نقش محرمات آنچنان رواج داشته که بیش از دو سوم لباس ها و فر ش ها و پرده ها و خیمه ها و رواندازهایی که در یکصدو نه قطعه مینیاتور قدیمی ترین نسخه قابوس نامه نقاشی شده به نقش محرمات است . با توجه به اینکه این نقاشی ها تحت تأثیر نقش های متداول در پارچه بافی و سفالگری منطقه خزر کشیده شده و با توجه به اینکه آمل و رویان هم از مراکز عمده پارچه بافی و سفال سازی آن دوران بوده و گرگان و طبرستان تا قرن ها پس از اسلام سنت ها ی هنر ساسانی را حراست می کردند ، با اطمینان نزدیک به یقین می توان گفت که نقش محرمات از نقش های اصیل هخامنشی و ساسانی است . از طرفی در بسیاری از ظروف مصور یونانی عهد هخامنشی  لباس ایرانیان به نقش راه راه و محرمات است .

نقش محرمات در صنعت پارچه بافی عصر صفوی عمر دوباره یافت و پس از آن در هنر ترمه دوزی کرمان اما اینکه از چه زمان نقش محرمات به فرش بافی فارس ، کردستان ، فراهان و درخش و نیز قفقاز راه یافته ، دانسته نیست چون قدیمی ترین نمونه حداکثر ۲۵۰سال دارد و این مدت برای ردیابی یک نقش باستانی بسنده نیست . به هر حال در بررسی ویژگیها و تطور این نقشمایه در هنر و صنعت فرشبافی باید قایل به تفکیک شد و آن را محرمات دو رنگ و چند رنگ و نیز پهن و باریک تقسیم کرد ، نوع دو رنگ که همواره یک رنگ آن سفید است و رنگ دیگر مشکی یا سرمه ای یا یشمی ، معمولاً به صورت نوارهای باریک چسبیده به هم بافته می شود و به همان شیوه ی ترمه ی محرمات . گروه چند رنگ ، که کردستان و فراهان و قفقاز و ایل قشقایی را در بر می گیرد ، نیز به دو دسته ی پهن و باریک تقسیم می شود . محرمات پهن تنها در ایل قشقایی و کردستان و درخش مرسوم است . محرمات باریک رنگارنگ ، خاص قشقا ییها و بافندگان کردستان و فراهان و آذربایجان شوروی است .»

شاید قدیمی ترین سند برای استفاده از نقش محرمات بر روی فرش در یکی از مینیاتورهای مکتب شیراز است که به سال ۸۱۳ هجری قمری برای خمسه ی نظامی نقاشی شده که در آن قالیچه ای به نقش محرمات پهن دیده می شود که دلالت دارد بر رایج بودن این طرح در فرشبافی سده های هشتم و نهم هجری .سیروس پرهام معتقد است اگر بتوان ظاهر نبودن فرش محرمات را در دیگر مینیاتورهای کهن ایرانی دلیلی ب متداول نبودن این طرح و نقش در فرشبافی دیگر جاهای ایران ( که البته جامع و مانع نیست ) برشمرد ،‌می شود این سند نگارگری را قرینه قرار داد بر روایی نقش محرمات در فرشبافی فارس در سده های هشتم و نهم و سده های پیشتر .