نقش دوست‌کامی

همان گونه که در سطور قبل گفته شد نقشه‌های هراتی مضمون اصلی خود را از آیین مهر دارند. اما نقشه‌های هراتی که مشخصه‌ی اصلی آنها دو برگ و یک گل درشت در میان آنها است به شکل‌های دیگری هم نشانه‌هایی در فرش ایران دارند و آن نقشی است در حاشیه‌ی بسیاری از فرشها از قفقاز تا فارس. دکتر علی حصوری در مورد این نقش می‌نویسد: «گفته می‌شود در آیین مهری هفت مرحله‌ی مهری در یک آیین نمادین وجود داشته است. به این ترتیب که در مهرابه‌ها جامی وجود داشته که از پایین تا بالا هفت نشانه یا هفت خط داشته به کسی که در ابتدا به آیین مهر پذیرفته می‌شد کلاغ می‌گفتند که می‌بایست به اندازه‌ی خط اولِ کشیده شده بر روی جام از شراب آن می‌نوشید و به این شخص کلاغ می‌گفتند. فردی که به مرحله دوم از این آیین وارد می‌گشت یار یا همسر می‌گفتند که به اندازه دو خط از شراب جام را می‌نوشید. به همین ترتیب سرباز که در مرحله سوم قرار داشت سه خط از شراب جام را و شیر که در مرحله چهارم بود به اندازه چهار خط از جام شراب را می‌نوشید. پارسی یا پارسا فردی بود که به پنجمین مرحله وارد می‌گشت و به اندازه پنج خط شراب جام را می‌نوشید و در واقع هفت‌خط بود. این که در زبان فارسی هفت خط به معنی استادکار کارکُشته و باتجربه به کار می‌آید نیز از همین آیین مهر در زبان ما باقی مانده است. هفت خط یعنی کسی که در آیین مهری در معبد، هفت خط شراب نوشیده است. در ادبیات فارسی به کرات از خطِ جام سخن رفته و شاعرانی مثل خاقانی و دیگران از خطِ جام سخن بسیار گفته‌اند. حافظ نیز در غزلی می‌گوید:

پیر دردی کش ما دوش چه خوش زد فالی        از خط جام که فرجام چه خواهد بود.

از این جا روشن است که از خط جام فال نیز می‌گرفته‌اند و این که امروز هم فال قهوه می‌گیرند از فال آیین مهر است. به طرح فرش بازمی‌گردیم. دوست کومی در فارسی همان دوست‌کامی است و دوست‌کامی به معنای جام شراب است. به این نقش در زبان انگلیسی و سایر زبانها win Glass border می‌گویند. این نقش در اصل باقیمانده‌ی همان آیین مهر است و از آیین شراب نوشی در معابد مهری گرفته شده است. در این نقش که اغلب در حاشیه فرشها به کار می‌رود دو برگ پهن در دو طرف یک جام تصویر می‌شود. این دو برگ پهن نمادی از همان دو دلفین یا دو ماهی است که در نقوش هراتی از آن سخن رفت و جام نیز نماد آیین مهر است و به این ترتیب این نقش یا حاشیه‌ی دوست کومی هم از آیین مهر بر روی فرش ایران به یادگار مانده است.»