وقتی صحبت از فرش بلوچ به میان می آید، تصور عموم بر قالیچه هایی است که در استان سیستان و بلوچستان بافته میشود، حال آنکه آنچه بعنوان قالیچه ی بلوچی میشناسیم، توسط عشایر بلوچ شمال خراسان تار و پودشان در هم تنیده میشود. به ویژه در اطراف شهرهای تربت حیدریه، کاشمر (ترشیز)، تربت جام، سرخس و …و البته تعداد معدودی هم در نواحی جنوبی و سیستان بلوچستان. که در این میان تربت جام و تربت حیدریه از سالهای دور تا به کنون شهرت و جایگاه خود را به عنوان بزرگترین مرکز تهیه ی قالیچه ی بلوچ حفظ کرده اند.
این درحالی است که قالی بافی در کنار دامداری از مشاغلی است که قرنهای متمادی، حرفه ی طوایف چادرنشین بلوچ بوده است.
شاخصه های فرش بلوچ
به طور كلي، فرش بلوچ در اندازه های کوچک و متوسط تولید میشود. كوچكترين آنها به عرض ۸۰ تا ۹۰ و طول ۱۲۰ تا ۱۴۰ سانتي متر، قاليچه هاي بزرگتر به اندازه هاي تقريبي ۱۰۰*۱۵۰ سانتي متر و دو ذرعي هاي آنها به ابعاد تقريبي ۱۱۰*۲۰۰ سانتي متر مي باشد.
از نظر وزنی نیز این قالیچه ها سبک بوده و به دلیل قیمت پایین، در اروپا رواج خوبی یافته اند.
قالیچه ی بلوچ نمونه ی بارزی از هنرهای دستي مرزي است، تا جایی که نمایانگر عناصر تمدنهای زیادی است.
به عنوان مثال فرهنگ ترکمنی در این قالیچه ها به اشکال مختلفی متظاهر گردیده، از رنگ مایه های بلوطي و قرمز تيره، رنگهاي تيره همچون آبي تيره تا در پياده كردن طرحهاي هندسي و منظم مثل شش ضلعي، لوزي، هشت ضلعي، قلاب و غيره . و اما تمدن فارسي نيز در قالب پاره اي نقشهاي طبيعت گرايانه متجلی شده كه در متن و حاشيه این قالیچه ها ديده مي شود.
و اما از نظر ویژگیهای فنی، می توان به شیوه ی بافت تک پود( تک پود نازک) که مهمترین شاخصه ی قالیچه ی بلوچی است اشاره کرد. نوع گره هم از تعداد ۱۶۰۰ تا ۳۰۰۰ گره در دسی متر مربع متغییر است.
یکی دیگر از مشخصه های قالیچه ی بلوچ استفاده از موی بز در کنار پیچ فرشهاست که البته در بافتهای جدید با پشم جایگزین شده است. مورد دیگر اینکه، استفاده از چله پشم در بافته هاي قديمي از ديگر ويژگيهاي مهم قالی بلوچ بوده است كه متاسفانه در سالهاي اخير كاربرد نخ پنبه تا حدي از اصالت اوليه‌ي اين بافته ها كاسته است. همچنين دار قالی، به صورت افقي است.
رنگ قاليچه های بلوچی نیز معمولاً طبيعي بوده و اكثراً شامل رنگهاي تيره بويژه سياه، لاكي سير، قهوه اي، شتري، سماقي، بژو سرمه اي مي باشد كه در بازار اين دست بافتها را بعضاً سياه كار مي نامند. در واقع شیوه کار این بافندگان بدین گونه است که از ۴ و حداكثر ۵ رنگ در بافت این فرشها استفاده میکنند. متاسفانه امروزه در بافت قالیچه های جدید بلوچ بافته شده در خراسان، از رنگهای شیمیایی نامرغوبی استفاده میشود که درخشندگی کاذبی به آنها میدهد. از نظر طرح نیز، فرشهاي بلوچي غالباً در سبك هندسي و تحت تأثير طرحهاي تركمن، قفقاز و همچنين ايل افشار بافته مي شود. طرحهایی هم چون: آخوندی، بته ای، هراتی، میناخانی، مشهد- بلوچی، طاووسی و… .
عمده ترين و شناخته ترين طرحهای فرش بلوچ كه به صورت ذهنی بافته می شود به قرار زیر میباشد:
گل شفتالو، سه خشتی، سنگ چولی، فتح الله خانی، یعقوب خانی، دختر قاضی، گوزنی، چشمه گل، مددخانی، چهارمرغ، طاووسی، کشمیری، گاو و برج، کلاه دراز یا کلاه بلند، علی اکبرخانی، برگ تاکی، گل شیخی یا کله قندی، گل اشرفی ، گل ستاره، پرجلکی و عبدالسرخ کاشمر .
بعضی از این طرح ها برای فرش کاشان، فرش ایرانی و در فرش قرمز لاکی نیز استفاده می شود.