طرح فرش بخشی مهم و اساسی در صنعت و هنر فرش بافی به حساب می آید. در کنار عوامل مهمی که بر اعتبار و ارزش فرش تاثیرگذار است، طرح فرش نقشی کلیدی داشته و اصالت و هویت ملی یک فرش از روی نقشه آن شناخته میشود.
یکی از انواع بسیار مختلف طرح فرش، طرح بوته ای است که الهام گرفته از درخت سرو می باشد. بوته های سرکج فرش ايران که به بوته جقه شهرت يافته است، در طرح های بوته ای به اندازه و اشکال مختلف به چشم می خورد. طرح بوته ای نیز انواع گوناگونی دارد که از معروف ترين طرح های بوته ای می توان بوته جقه، بوته شاخ گوزن، بوته ترمه، بوته سرابندی، بوته خرقه اي، بوته قلمکار اصفهان، هشت گل، بوته کردستانی يا هشت بوته ، بوته مير شکسته، بوته لچک ترنج، بوته سنندج، بوته افشاری، بوته بازوبندی و بوته بادامي را نام برد.
همان طور که گفته شد طرح بوته‌ای یک طرح فرش ایرانی است که در فرش کاشان نیز استفاده میشود. و بر اساس شکل و خطوط فرعی که در آن به کار رفته است دارای انواع گوناگونی هستند. بعضی از طرح های بوته ای عبارتند از :
- طرح های سنتی ایران متعلق به طایفه افشار را طرح بوته افشاری می نامند. طرح این نقش دارای نقش مرغ ترنجی با زمینه یک رنگ است که در واقع طرح و نقشه خاص قالیچه‌های افشاری می باشند.
- طرح بوته جقه‌ای پیرامون تفسیر این نقش گفته اند طرح درخت سروری است که در نتیجه باد سر خم کرده است یا شکل مرغی است که سر خود را در سینه فرو برده و یا زنی است که چادر بر سر دارد جقه نام بوته کوچکی است که در کنار بوته اصلی طراحی میشود.
- یکی از طرح های مشابه طرح بوته جقه، طرح بوته کرمان است. طرح بوته کرمان شبیه به طرح بوته جقه بوده ولی دارای زمینه سبز سیر می باشد و همچنین به شکلی بلند و باریک تر از بوته جقه است.
- طرح بوته کشمیر: با بوته جقه
- نقش مایه اصلی یکی از طرح های فرش طرح بوته کاج است. طرح بوته کاج همان طور که از نامش پیداست شبیه به میوه درخت کاج است که برخی آن را به آتش مقدس کاج ، بادام ، گلابی ، کیسه چرمی و مشت بسته نیز نسبت داده‌اند.
- بوته‌ای که شبیه بادام است را به عنوان طرح بوته بادامی می شناسند. گل ها در طرح بوته بادامی بسیار ریز بافته می‌شوند.
- همان گونه که از نامش پیداست، طرح بوته بازوبندی نقشی است که از بازو بند یا گردن بند و یا کمربندهایی که در گذشته ایرانیان به پهلوانان هدیه می‌کرده‌اند، الهام گرفته شده است.
- به طرح بوته‌ای که شبیه به شکل کاج متوسط می‌باشد، طرح بوته ترمه‌ای می گویند.
- طرح بوته خرقه‌ای طرح دیگری از انواع طرح های بوته ای است. طرح بوته خرقه‌ای شبیه به طرح بالا بوده اما در مقایسه با طرح بوته ترمه ای این طرح دارای بوته‌های بزرگتر می باشد.
- یکی از طرح های بوته ای، طرح بوته دو قلو است که در آن همان گونه که در نامش پیداست دو بوته به اندازه هم در کنار یکدیگر هستند.
- ماهی به دلیل محبوبیتش همواره یکی از مدل های طراحی و نقاشی محسوب می شود. با تجسم و دقت در طرح بوته ماهی می توان یک یا چند بوته شبیه به ماهی را مشاهده نمود. این بوته های ماهی شکل معمولاَ در حاشیه فرش قرار داده و دیده می شوند.
- یک طرح فرش جالب، طرح بوته مادر و بچه می باشد. در این طرح می توان دو بوته را بدین صورت مشاهده کرد که نقش بوته کوچکی در درون بوته بزرگ وجود دارد. به علت قرارگیری دو اندازه متفاوت بوته در درون یکدیگر این طرح را طرح بوته مادر و بچه نام گذاری کرده اند.
- طرح بوته سنندجی
- طرح بوته شاخ گوزن
- طرح بوته شاخ و برگی
- بعضی طرح ها نظیر طرح بوته عنابی، بوته جوجه‌ای، بوته قباد خانی و بوته صوفی ، بوته محلی بوده و شناخته شده و معروف نمی باشند.
- اگر قصد برشمردن طرح های ریز را داشته باشیم، یکی از طرح ها ی ریز طرح بوته ریز است.
- در طرح درختی گلدانی از نقوش درختان الگو گرفته و نقش مایه اصلی این طرح را ساخته اند. در این طرح اشکال درختان و گلدان ها نقشی اساسی دارند.
- طرح فرش دیگری که بر پایه طبیعت بنا شده است، طرح جنگلی می باشد. این طرح، طرحی است که جنگل را به همراه تمامی درختان، گیاهان، گل ها، شاخ و برگ ها و جویباران در خود جای می دهد و به نمایش درمی آورد.
- یکی دیگر از طرح هایی که بر اساس گل پایه گذاری شده است، طرح گل فرنگ نام گذاری گردیده است. در این طرح گل ها نقش مایه اصلی را ایفا می کنند. در طرح گل فرنگ که از از دوان قاجار متداول شده است، گلهای طبیعی، بویژه گل محمدی که از ارتباط نقش و طرح و ابعاد به طبیعت نزدیک است عنصری مهم و کلیدی به حساب می آیند. نقشمایه اصلی این طرح گل می‌باشد که دارای تنوعی زیاد و انواع مختلف ذکر شده ذیل می‌باشد.
۱-گل فرنگ بیجار
۲- گل فرنگ ترنج‌دار
۳- گل فرنگ مستوفی
۴- گل و بلبل . طبق نام گزیده شده برای این طرح می توان طرح بلبلی بر روی گل نشسته را مشاهده کرد.
- همیشه طرح گیاهان یکی از علاقه مندی های طراحان فرش بوده و می باشد. یکی از طرح های الهام گرفته از طبیعت، طرح گل و گیاه است. اولویت اصلی در طرح گل و گیاه گونه‌های گل و گیاه و شاخ و برگ است که این طرح ها نه فقط به صورت تکی یا در حاشیه بلکه معمولاً نقش مایه‌ها در سراسر متن و حاشیه فرش به صورت تک و ساده پراکنده‌اند. نمونه‌هایی از این طرح ها عبارتند از :
- طرح پیچک
- طرح دسته گل
- طرح کوسه‌ای
- طرح سعدی خشتی
- طرح سعدی دسته گلی
- طرح شاه بلوطی
- طرح گل اناری
- طرح گل حنایی
- طرح گل درشت
- طرح گل ریز
- طرح گل سرخ
- طرح گل و بلبل
- بعد از طرح گل و گیاهان زیبا نوبت به مجموعه ی کنار هم از آنان می رسد که می توان در طرح منظره و چهارفصل آن را مشاهده کرد. نقش مایه اصلی این طرح ها فصول چهارگانه سال با ویژگی های خاص هر یک از فصول به همراه مناظر طبیعی می باشد. این طرح دارای انواع مختلفی بوده که از انواع این طرح ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
۱- طرح فرش باغی ۲- طرح چهار فصل۳- طرح دورنما ۴- طرح سبزی کاری آبنما ۵- طرح شکارگاه ۶- طرح صورتی ۷- طرح قاب عکس ۸- طرح لیلی و مجنون ۹- طرح مجلسی